Polskie Radio Europejska Sieć Pamięć i Solidarność

Przed 1989 rokiem Parlament Europejski setki razy piętnował prześladowania w dawnym bloku sowieckim. Dla demokratycznej opozycji był bezcennym punktem oparcia. Dokumentalistka Anna Ferens dotarła do opozycjonistów z dawnej Czechosłowacji, Estonii, Polski, Rumunii i Węgier – oraz do ówczesnych europarlamentarzystów. Spędziła setki godzin w archiwach. Jej film „Punkt oparcia” powstał dzięki wsparciu Narodowego Centrum Kultury i Stowarzyszenia Maj 77. Poniżej prezentujemy fragmenty.

Z radiowych archiwów

10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Powszechną Deklarację Praw Człowieka. W dokumencie spisano postulaty, o które człowiek walczy od setek lat. Każdy z nas powinien mieć zagwarantowane prawo do życia, wolności myśli, sumienia i wyznania. Każdy z nas powinien móc swobodnie głosić swoje poglądy i opinie bez względu na ich treść i formę. Nikt nie ma prawa traktować nas w nieludzki sposób i poniżać. Tymi zasadami kierowali się obrońcy praw człowieka na całym świecie.

Europejska Nagroda Praw Człowieka dla Wałęsy

”W tej nagrodzie przyznanej mi przez Radę Europy widzę znak i symbol jedności naszego kontynentu” - mówił Lech Wałęsa w 1989 roku w Strasburgu, dziękując za przyznane mu wyróżnienie. Relacja Radia Wolna Europa.

Jan Paweł II i prawa człowieka

- W posłannictwie Jana Pawła II, w obliczu tchórzliwej obojętności w świecie z jednej strony, a pogardy i arogancji wobec człowieka i jego praw z drugiej, problematyka związana z osobą ludzką wysuwa się absolutnie na czoło. Felieton ks. Stanisława Ludwiczaka. Radio Wolna Europa, 16.10.1983.

Praw człowieka trzeba bronić nieprzerwanie

Przestrzeganie praw człowieka w Polsce i w innych krajach dawnego bloku wschodniego po upadku komunizmu. Czy odzyskana wolność oznaczać będzie rezygnację z hasła ”obrona praw człowieka”? Audycja Aliny Grabowskiej z Radia Wolna Europa z udziałem Zofii Romaszewskiej, senatora Zbigniewa Romaszewskiego i publicystki Wandy Falkowskiej, 08.09.1990.

Nobel dla Lecha Wałęsy

- Po raz pierwszy Polak otrzymuje nagrodę, którą Alfred Nobel ufundował na rzecz zbliżenia między narodami. Żarliwa nadzieja moich rodaków służyła i służyć będzie temu zbliżeniu, na przekór przemocy, okrucieństwom i brutalności - tak, w imieniu swego męża, mówiła Danuta Wałęsa, odbierając nagrodę. Radio Wolna Europa, 10.12.1983.

Ronald Reagan o prawach człowieka

Wypowiedź prezydenta Stanów Zjednoczonych podczas uroczystości z okazji Dnia Praw Człowieka w USA. Przypomnienie sylwetek ludzi walczących o prawa człowieka m.in.: Lecha Wałęsy, Andrieja Sacharowa - oraz rola Radia Wolna Europa w walce o wolność.

Bukowski: Kolejne deklaracje nie zagwarantują sukcesu

- Zmusić kraje Europy Wschodniej do szanowania praw człowieka w ramach takiego czy innego układu, to obowiązek Zachodu – mówił w lutym 1977 na antenie Wolnej Europy Władimir Bukowski, rosyjski dysydent, publicysta i obrońca praw człowieka, 27.02.1977.

Wałęsa: Nie pogodzimy się z więzieniem ludzi za przekonania

List Lecha Wałęsy do Komitetu Noblowskiego, odczytany przez przedstawiciela Solidarności Bohdana Cywińskiego podczas uroczystości wręczania Pokojowej Nagrody Nobla. Radio Wolna Europa, 10.12.1983.

Václav Havel konsekwentnie walczył o prawdę

"Czasami czuję się jak bohater bajki, który tak długo walił głową w mur, że ten mur w końcu się rozwalił" - powiedział Václav Havel w 2004 roku. Posłuchaj co mówił czechosłowacki pisarz i opozycjonista w wywiadzie z Andrzejem Jagodzińskim. Radio Wolna Europa, 15.10.1989.

Jan Paweł II w Parlamencie Europejskim

POSŁUCHAJ

Pragnieniem moim – jako najwyższego Pasterza Kościoła powszechnego, który pochodzi ze wschodniej Europy i zna aspiracje ludów słowiańskich, tego drugiego „płuca” naszej wspólnej europejskiej ojczyzny – jest to, by Europa suwerenna i wyposażona w wolne instytucje rozszerzyła się kiedyś aż do granic, jakie wyznacza jej geografia, a bardziej jeszcze historia.

Papież Jan Paweł II
Parlament Europejski, 11 października 1988

W obronie praw człowieka

Martin Luther King: Mam marzenie...

"Mam marzenie, że pewnego dnia naród nasz wzniesie się na wyżyny prawdziwego sensu swojej wiary i uzna za prawdę oczywistą, że wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi” - mówił Martin Luther King w 100. rocznicę zniesienia niewolnictwa.

Amnesty International na straży praw człowieka

Według najnowszego raportu 214 mln ludzi w różnych częściach świata ma prawo czuć się prześladowanymi lub zagrożonymi. Od ponad 50 lat Amnesty International broni wolności i praw ludzi na całym świecie.

Idea praw człowieka narodziła się w Europie

Podstawą jest godność człowieka i od niej wychodzą kolejne gwarancje praw obywatelskich, np. prawo do rzetelnego procesu, prywatności, wolności słowa, swobody wyznania, pracy oraz zakaz pozbawiania życia, tortur, dyskryminacji - mówiła Dorota Bychawska-Siniarska z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.

Gdy życie obrońców praw człowieka jest zagrożone, zmniejsza się poczucie bezpieczeństwa wszystkich ludzi. Gdy głosy obrońców praw człowieka są zagłuszane, cierpi na tym sprawiedliwość.

Ban Ki-moon
Sekretarz Generalny ONZ

Powszechna deklaracja praw człowieka

Powszechna deklaracja praw człowieka to nie tylko istotny dokument historyczny. Realizacja jej postanowień również dziś stanowi ważne wyzwanie. Nie możemy zapomnieć o masowym naruszaniu praw człowieka w XX wieku. Pamięć o nich nie tylko zapobiega powrotowi dyktatur, lecz uwrażliwia nas także na zło dziejące się współcześnie.

Łukasz Kamiński
Prezes Instytutu Pamięci Narodowej

PRAWA CZŁOWIEKA W EUROPIE WSCHODNIEJ PO 1939.

  • 23.VIII.1939

    Pakt Ribbentrop-Mołotow o nieagresji między Rzeszą i Związkiem Sowieckim. Dodatkowy tajny protokół wyznacza strefy wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. Polska trafia do stref ZSRR i Niemiec, kraje bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia) oraz Besarabia (wschodnia część Rumunii) znajdują się w strefie wpływów Moskwy.

  • 1.IX.1939

    Atak Niemiec na Polskę, rozpoczyna się II wojna światowa.

  • 17.IX.1939

    Armia Czerwona przekracza wschodnią granicę Polski.

  • 30.XI.1939 - 13.III.1940

    Wojna zimowa sowiecko-fińska, zakończona aneksją części Finlandii.

  • VI.1940

    Litwa, Łotwa i Estonia okupowane i wcielone jako republiki sowieckie do ZSSR. Aneksja Besarabii, utworzenie kolejnej republiki sowieckiej.

  • II.1940 - VI.1941

    Masowe deportacje ludności z terenów okupowanych przez ZSSR.

  • 22.VI.1941

    Napaść Niemiec na Związek Sowiecki.

  • 14.VIII.1941

    Podpisanie Karty Atlantyckiej przez W. Churchilla (Wlk. Brytania) i F.D. Roosevelta (USA). Zawiera m.in. solenną deklarację przywrócenia suwerenności wszystkich krajów, które w wyniku II wojny światowej zostały jej pozbawione.

  • XII.1941

    Stany Zjednoczone przystępują do wojny.

  • XI.1943 - VIII.1945

    Konferencje Wielkiej Trójki - przywódców antyhitlerowskiej koalicji - określają kształt powojennej Europy. W. Churchill (Wlk. Brytania), F. Roosevelt i H. Truman (USA), J. Stalin (ZSSR) ustalają w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, że Związek Sowiecki otrzyma zwierzchnictwo nad Polską, Węgrami, Czechosłowacją, Rumunią, Bułgarią i wschodnią częścią Niemiec (powstaje NRD). Litwę, Łotwę i Estonię włączono w skład Związku Sowieckiego.
    Na skutek sfałszowania wyborów i wymordowania tysięcy przeciwników politycznych we wszystkich tych krajach władzę przejęli podporządkowani Moskwie komuniści.

  • 1944 - 1948

    Związek Sowiecki instaluje w swojej strefie wpływów rządy stalinowskiego formatu.
    Terror, fałszerstwa wyborcze - rozpoczyna się mroczny okres komunistycznego zniewolenia narodów Europy Wschodniej. Potrwa do końca lat osiemdziesiątych.

  • 8.V.1945

    Kapitulacja Niemiec, zakończenie wojny w Europie.

  • 5.III.1946

    Winston Churchill w trakcie przemówienia w Fulton (USA) używa po raz pierwszy określenia "żelazna kurtyna", określając linię podziału Europy na bloki wschodni i zachodni.
    Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła żelazna kurtyna, dzieląc nasz Kontynent. Poza tą linią pozostały stolice tego, co dawniej było Europą Środkową i Wschodnią. Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia - wszystkie te miasta i wszyscy ich mieszkańcy leżą w czymś, co trzeba nazwać strefą sowiecką. Są one wszystkie poddane, w takiej czy innej formie, wpływowi sowieckiemu, ale także - w wysokiej i rosnącej mierze - kontroli ze strony Moskwy.

  • 19.IX.1946

    Winston Churchill nawołuje do stworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Początkowo wizje te nie przynoszą żadnych konkretnych rezultatów.

  • 10.XII.1948

    Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych podpisuje w Paryżu Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Prawa człowieka tworzą podstawę, na której ma zostać zbudowana nowa Europa.

  • 28.I.1949

    Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg powołują Radę Europy.
    Jej zadaniem jest wspieranie współpracy między państwami członkowskimi w dziedzinie rozwoju gospodarczego i społecznego.

  • 18.IV.1951

    Powstaje Europejska Wspólnota Węgla i Stali.

  • 5.III.1953

    Śmierć Józefa Stalina, przywódcy ZSSR.

  • VI.1953

    NRD: wojska sowieckie stłumiły strajki, demonstracje i rozruchy w ponad 700 miejscowościach. W trakcie pacyfikacji zginęło od 55 do 150 osób, a co najmniej 1600 zostało aresztowanych.

  • II.1956

    Nikita Chruszczow, nowy władca na Kremlu, uruchamia destalinizację. Spowoduje to turbulencje w całej sowieckiej strefie wpływów.

  • VI.1956

    Rewolta robotników Poznania. Pierwszy w PRL strajk generalny i demonstracje uliczne krwawo stłumione przez wojsko i milicję.

  • 2.X - 10.XI.1956

    Węgry: powstanie ludowe krwawo stłumione przez wojska sowieckie, powodując tysiące ofiar. Setki tysięcy Węgrów opuszczają kraj.

  • 25.III.1957

    Rzym: powołana zostaje Europejska Wspólnota Gospodarcza; pod względem organizacyjnym i prawnym EWG była prekursorką dzisiejszej Unii Europejskiej.

  • 13.VIII.1961

    Berlin: budowa muru, który stanie się symbolem podziału kontynentu.

  • VIII.1968

    Praga: brutalne stłumienie demokratycznej liberalizacji w Czechosłowacji przez wojska Układu Warszawskiego. 108 Czechów i Słowaków zabitych, około 500 rannych. Wyemigrowało około 370 tysięcy osób.

  • 14 - 22.XII.1970

    Gdynia, Gdańsk, Szczecin, Elbląg: bunty robotnicze - demonstracje, protesty, strajki, wiece, zamieszki - stłumione przez milicję i wojsko. 41 zabitych, 1164 rannych.

  • 1.VIII.1975

    Państwa podzielonej Europy podpisują w Helsinkach Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE).
    W trzecim koszyku Aktu zapisano zasady poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności: myśli, sumienia, religii i przekonań.

  • VI.1976

    Radom, Ursus: fala strajków i protestów po ogłoszeniu przez rząd drastycznych podwyżek cen, brutalnie stłumiona przez milicję.
    861 osób zatrzymanych i aresztowanych, 1119 dyscyplinarnie zwolnionych z pracy. W Warszawie powstaje Komitet Obrony Robotników: demokratyczna opozycja zaczyna działać z otwartą przyłbicą.

  • VIII.1977

    Rumunia: strajk górników z zagłębia Valea Jiului. W odpowiedzi rząd przesiedla tysiące górników, przywódcy strajku trafiają do aresztów.

  • 16.X.1978

    Kardynał Karol Wojtyła zostaje papieżem Janem Pawłem II.

  • 1.VI.1979

    Pierwsze bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego, którego uprawnienia, początkowo dość ograniczone, są stopniowo rozszerzane.

  • 23.VIII.1979

    Apel Bałtycki, podpisany przez 45 litewskich, łotewskich i estońskich działaczy opozycyjnych. Zwracają się do Europy o naprawienie historycznych krzywd, będących wynikiem paktu Ribbentrop-Mołotow z 1939 roku.

  • VIII.-IX.1980

    Na mocy porozumień sierpniowych, podpisanych przez przedstawicieli komitetów strajkowych oraz rządzącej partii, powstaje masowy ogólnopolski Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.

  • 13.XII.1981

    Polska: generał Jaruzelski wprowadza w Polsce stan wojenny. Prawa obywatelskie zawieszone, opozycja i związkowcy za kratami.

  • XI.1987

    Rumunia: gwałtowne protesty robotników w Braszowie brutalnie rozpędzone przez milicję i służbę bezpieczeństwa Securitate; przesiedlenia i aresztowania uczestników.

  • 23.VIII.1988

    Kraje bałtyckie: żywy łańcuch od Tallina do Wilna. Dwa miliony ludzi domagają się wolności dla Litwy, Łotwy i Estonii.

  • 11.X.1988

    Wizyta Jana Pawła II w Parlamencie Europejskim w Strasburgu.

  • 6.II.1989

    W Polsce zaczynają się rozmowy Okrągłego Stołu pomiędzy władzami komunistycznymi a ruchem opozycyjnym.

  • 4.VI.1989

    Polska: pierwsze, częściowo wolne wybory parlamentarne, których wynikiem było zwycięstwo Solidarności i przyspieszenie ostatecznego upadku państwa komunistycznego. W Chinach komunistyczne władze czołgami rozjeżdżają protestujących studentów na Placu Niebiańskiego Spokoju. Wg władz zginęło 241 osób, w tym żołnierze. Wg Chińskiego Czerwonego Krzyża - 2600 osób.

  • 1.V.2004

    Największe rozszerzenie w dziejach Unii Europejskiej.

  • 1.I.2007

    Bułgaria i Rumunia przystępują do Unii Europejskiej.

  • 23.IX.2008

    Parlament Europejski ustanawia 23 sierpnia Europejskim Dniem Pamięci Ofiar Stalinizmu i Nazizmu.

Nie wystarczy zapisać praw człowieka w konstytucjach, umowach międzynarodowych czy kartach praw. Muszą istnieć skuteczne mechanizmy ich ochrony - sądy, trybunały, rzecznicy praw, organizacje pozarządowe oraz wrażliwi prawnicy.

dr Adam Bodnar
wiceprezes zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka